İnsülin direnci (İR) eksojen ya da endojen insüline karşı bozulmuş biyolojik yanıt olarak tanımlanmaktadır. İnsülin direnci, insülinin glikozu hücre içine gönderme etkisinin azalması veya kaybolması olayıdır. Bu olay sonucunda kanda glikoz artar ve insülin salgılanma mekanizmasını uyarır, böylece hiperglisemi ve hiperinsülinemi birlikte oluşur. İnsülinin karaciğer, kas ve yağ dokusuna glikozu gönderme etkisine karşı direnç oluşur. Pankreas glikoz seviyesini düşürmek için daha çok insülin salgılar. Bu salgılama işlemi sonsuz değildir ve bir müddet sonra pankreas bezi yeterli insülin üretemez hale gelir. Bunun sonucunda kanda giderek artan şeker tip 2 diyabet ve kardiyovasküler hastalıklara zemin hazırlar.  Bu problemler, “metabolik sendrom”, “insülin direnç sendromu” veya “sendrom X” olarak bilinmektedir. Kas ve yağ dokusuna insülin aracılığıyla olan glikoz alımı azalır.

İnsülin direnci olan kişilere aynı zamanda birçok rahatsızlık da eşlik edebilir. Bunlar arasında obezite, tip 2 diyabet, yüksek kolesterol ve yüksek tansiyon vardır. 

Alman bilim insanları Minkowski ve von Mering 1889 yılında hayvanlar üzerine yapmış oldukları deneysel çalışmalarda total pankreatektominin (pankreasın tamamının veya bir kısmının cerrahi olarak çıkarılması) ciddi diyabet gelişimine yol açtığını not etmişlerdir. Pankreas tarafından salgılanan bir maddenin metabolik kontrolden sorumlu olduğunu düşünmüşlerdi. Daha sonraki yapılan çalışamalarda diyabetin Langerhans adacıklarının yıkımı ile ilişkili olduğuna dikkat çektiler.

İnsülin Direnci Nedir?

İnsülin; pankreas Langerhans adacıklarının β hücreleri tarafından salgılanan bir peptit hormonudur. İnsülin hücresel glikoz alımını kolaylaştırır. Karbonhidrat, lipid ve protein metabolizmasını düzenler. İnsülin mitojenik etkileriyle hücre bölünmesini ve büyümesini teşvik ederek normal kan glikoz seviyelerini korur.

İnsülin, glikozu kas ve yağ dokusu gibi periferik dokulara taşıyarak glikojen olarak depolanmasını ya da enerji üretmek için okside olmasını sağlamaktadır.

İnsülin ana enerji kaynağı olan şekerin (glikoz) hücrelere girmesini sağlamaktadır. Sindirim sisteminde besinler glikoza kadar parçalanır ve kan yoluyla hücrelere taşınır. Kanda taşınan glikoz ‘kan şekeri’ olarak da bilinmektedir ve öğün sonrasında kandaki düzeyi yüksektir. İnsülin bu süreçte hücrelerin glikozu kullanabilmesi için gereklidir.

İnsülin direnci; kas, yağ ve karaciğerde bulunan hücrelerin insüline doğru şekilde tepki vermediği ve bunun sonuncunda enerji olarak kandaki glikozu kullanamadığı durumdur. Pankreas, kanda artan glikoz seviyesini telafi etmek için çok fazla insülin üretir. Bunun sonucunda kandaki insülin seviyesinde artış meydana gelir, glikoz insülinin etkilerine tepki vermemeye başlar. 

Obez kişilerde insülin direnci görülme riski daha fazladır. İnsülin direncinin altında yatan patolojik nedenler yeterince aydınlatılmamış olup genellikle altta yatan neden insülinin görevini yerine getirememe durumu olarak tanımlanmaktadır.

İnsülin direnci abdominal obezite ile birlikte kardiyovasküler hastalıklar için risk faktörüdür. 

• Fizyolojik durumlar 
  • Puberte
  • Gebelik
  • Yaşlılık
  • Fiziksel inaktivite
• Metabolik hastalıklar
  • Tip 2 DM
  • Obezite
  • Esansiyel hipertansiyon
  • Aterosklerotik kardiyovasküler hastalıklar
  • Ovaryal disfonksiyon
  • Dislipidemi
• İlaç alımları
  • Kortikosteroid
  • Bazı oral kontraseptifler
  • Diüretikler

gibi durumlar insülin direnci için risk faktörüdür. 

İnsülin Direnci Belirtileri

• Çabuk ve sık yorulma
• Halsizlik ve yorgunluk
• Yemek yedikten sonra uyku halinin olması
• İştahta artış
• Kilo vermede zorluk
• Bel çevresindeki yağlanma
• Sık idrara çıkma isteği
• Adet düzensizlikleri
• Cilt tonunda koyulaşma gibi belirtiler insülin direnci olan kişilerde görülmektedir. 

İnsülin Direncinde Tanı 

İnsülin direnci olan kişiler genellikle bir veya daha fazla şikayetle doktora başvurmaktadır. Kişilerde bireysel değerlendirme çok önemlidir. İlk olarak hastanın öyküsü alınmalı ve ailesinin tıbbi geçmişine bakılmalıdır. Ardından kişilerin boy ve kilosuna bakılması gerekmektedir. Fazla kilo (≥25 BMI) ve obezite (≥30 BMI) insülin direnci için risk faktörüdür. Kişilerde bel çevresine de bakılır. Kadınlarda 88 cm’den fazla, erkeklerde ise 102 cm’den fazla bir bel çevresi varsa bu duruma dikkat edilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak kan basıncı ölçümü, açlık kan şekeri, HbA1c (son 2-3 aydaki ortalama kan şekeri düzeyi) ve kan lipidleri doktor tarafından değerlendirilir.

Kişilerde HOMA-IR (insülin direnci değeri) bakılır. 8-10 saatlik açlık sonrasında alınan kan şekeri ile açlık insülin düzeyi birbiri ile çarpılır ve 405’e bölünür. Bunun sonucunda HOMA-IR değeri ortaya çıkar. HOMA-IR değeri 2.5 ve üzerinde ise insülin direnci varlığına işaret etmektedir. 

HOMA- IR = Açlık Kan şekeri X Açlık İnsülin / 405

Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’nün kriterlerine göre;

• Tip 2 diyabet,
• 101 – 125 mg/dL arasında seyreden açlık kan şekeri seviyeleri,
• Bozulmuş glukoz toleransı (75 g. Şeker yükleme testi sonrası 140–199 mg/dL arasında seyreden şeker seviyeleri),
• Hiperinsülinemi varlığında; açlık kan şeker seviyelerinin normal, ancak glukoz emilim düzeylerinin %25’in altında bulunması durumunda kişiler yüksek riskli grup olarak ifade edilmektedir.

Kişilerde eğer aşağıdakilerden en az iki tanesi varsa yüksek risk olarak kabul edilmektedir.

• Kan basıncının 140/90 mmHg’dan yüksek olması ve ilaç tedavisi alınması,
• 150 mg/dL’nin üzerindeki trigliserit seviyeleri,
• HDL seviyelerinin erkekler için 35 mg/dL’nin, kadınlar için 39 mg/dL’nin altında olması,
• Vücut kitle indeksinin 30 kg/m2’nin, bel basen oranının erkekler için 0,9’un, kadınlar için 0,85’in üzerinde olması,
• İdrar albumin atılım seviyesinin 20 mcg/ dk’nın veya albumin-kreatinin oranının 30 mg/g’dan büyük olması.

İnsülin Direncinin Teşhis Yöntemleri

Kişilerde insülin direncini teşhis etmekte kullanılan bazı yöntemler vardır.

• Açlık plazma glikoz testi: Kişilerin 8 saat boyunca hiçbir şey yememeleri gerekmektedir. 8 saat açlık sonucunda kişilerin kan şekeri ölçülür.
• Oral glukoz tolerans testi: Açlık glukoz testi sonrasında yapılmakta olup kişiye şekerli bir çözelti verilmektedir. Bu çözelti içildikten 2 saat sonra kan testi yapılır.
• Hemoglobin A1c testi: Kişilerdeki kan şekeri düzeyini göstermektedir. 

İnsülin Direncinde Tedavi Yöntemleri

• Yaşam tarzı değişikliği: Hastalarda yaşam tarzı değişikliği ve aktif bir yaşama geçiş sonrasında insülin direnci %50 oranında azalabilmektedir. Kilo kaybının gerçekleşmesi ve fiziksel aktivitenin artırılması burada çok önemlidir. Kişi sigara içiyorsa sigarayı bırakması gerekmektedir. Yaşam tarzı değişikliği en az 6 ay mümkünse hayat boyu yapmalıdır.
• Egzersiz: Hastalar egzersiz yapmadan önce doktora başvurmalıdır.

Kişilerde;

• Kan şekeri düşüklüğü veya kan şekeri yüksekliği,
• Tansiyon düşüklüğü veya tansiyon yüksekliği,
• Retinopati, 
• Ağır periferik ve otonom nöropati varlığında endokrinoloji uzmanına danışılıp kişiye özel egzersiz programı hazırlanmalıdır. 

Egzersiz yapmasında herhangi bir sakınca yoksa haftada en az 150 dakika ve her bir seans da en az 30 dakika olacak şekilde egzersiz yapması gerekmektedir.

• Uyku: Günlük 7-8 saat uyku önerilmektedir. 

İnsülin Direncinde Beslenme 

İnsülin direnci olan kişilerde beslenme çok önemlidir. Doğru beslenme ile amaç insülin direncini düzeltmek ve buna bağlı bozuklukların önüne geçmektir. Kilo vermek insülin direncinin azaltılmasında önemlidir. Sağlıklı beslenme konusunda hastaların eğitilmesi şarttır. Hastalara vücut ağırlığının %5-10’u kadar kilo vermesi önerilmektedir. Kilo kaybına ek olarak diyette alınması gereken bileşimler de önemlidir. Bu doğrultuda diyetteki kalorinin %55’i karbonhidratlardan sağlanmalı bunlar da tam tahıl ürünlerini içermelidir, %15’i proteinlerden oluşmalı, balık ve bitkisel kaynaklardan zengin olmalıdır. Toplam kalorinin %25-35’ini yağlar oluşturmalıdır, kalorinin 15-20’si tekli doymamış yağlar içermeli; çoklu doymamışlar yağlar %10’u geçmemelidir. Hem yağ oranının hem de günlük kalori alımının kısıtlandığı bir diyet, metabolizmayı olumlu etkileyerek dengeli bir kilo kontrolünü sağlayabilmektedir. Diyetle alınan kalori oranının azaltıldığı, yağ oranının ise artırıldığı çalışmalarda insülin direncinin arttığını gösteren çalışmalar bulunmaktadır. İnsülin direncini azaltabilmek için metabolizmayı hızlandırmak gerekmektedir. Metabolizmayı hızlandırmak için her gün en az 8-10 bardak su içilmesi önemlidir. 

Evde İnsülin Direnci Testi Nasıl Yapılır?

Hastalar evde insülin testi yapmak istiyorlarsa şeker ölçüm cihazı kullanmaları gerekmektedir. Geleneksel olarak parmaktan şeker ölçümü yapılmaktadır. Ucuna glikoz oksidaz emdirilmiş test çubukları (stripler) kullanılır. Strip üzerine parmak ucundan kan damlatılır. Glisemi düzeyine göre strip üzerinde oluşan renk değişikliği strip kutusu üzerindeki renk kataloğu ile karşılaştırılır. 

Hastalar ilk olarak aç karnına glikoz seviyesini belirlemek için kan örneği almalıdır. Parmaktan kan alarak bu işlem yapılır. Daha sonra içerisinde glikoz oranı yüksek olan bir sıvı içilip 2 saat beklenmelidir. 2 saat sonucunda yeni bir kan örneği alınır. Glikoz değeri normal değerden anlamlı bir şekilde yüksekse kişilerde insülin direnci olabileceği sonucuna varılır. 

Bunun yanında parmak delmeden de şeker ölçümü yapılabilir.

Hazırlayan: Uzm. Diyetisyen Elif Baysal

Kaynakça

• Altunoğlu E. İnsülin Direnci. İstanbul Tıp Derg – Istanbul Med J.  2012;13(3):137-140
• Ulu M., Yüksel Ş. İnsülin Direnci. Kocatepe Tıp Dergisi- Kocatepe Medical Journal. 2015; 16:238-243
• Iqbal J., Jiang H., Wu H., Li L., Zhou Y., Hu N., Xiao F., Wang T., Xu S., Zhou H. Hereditary severe insulin resistance syndrome: Pathogenesis, pathophysiology, and clinical management. Genes & Diseases. https://doi.org/10.1016/j.gendis.2022.03.016
• Savaş H., Gültekin F. İnsülin Direnci ve Klinik Önemi. Med J SDU / SDÜ Tıp Fak Derg 2017:24(3):116-125
• Wilcox G. Insulin and insulin resistance. Clin Biochem Rev. 2005;26 (2):19.
• Lee S., Park S., Choi C. Insulin Resistance: From Mechanisms to Therapeutic Strategies. Diabetes & Metabolism Journal. 2021;46(1):15-37
• Brown A., Walker M. Genetics of Insulin Resistance and the Metabolic Syndrome. Curr Cardiol Rep. 2016; 18: 75