Dünyada tıbbi açıdan önemli bulunan bitkiler yüzyıllardan beri halk arasında kullanılmaktadır. DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) 91 ülkenin farmokopelerinde ve tıbbi bitkiler üzerinde yapılmış bazı yayınlara dayanarak hazırlanan raporlarda tedavi amaçlı kullanılan tıbbi bitkilerin toplam miktarı 20.000 civarında olduğu bildirilmiştir. Ancak bu tıbbi bitkilerden sadece 500 kadarında tarımsal üretim yapılmaktadır. Türkiye yaklaşık olarak 10.000 kadar bitki türünü barındıran zengin bir floraya sahip olmakla birlikte aynı zamanda köklü bir kullanım geleneğine sahiptir.

Mercanköşk bitkisinin latince adı Origanum majorana’dır. Ülkemizde 21 adet origanum türü bulunmaktadır. Mercanköşk gıda endüstrisinde, dezenfektanlarda, aroma verici maddelerde, parfümlerde ve sabunlarda koku verici madde olarak kullanılmaktadır. Buna ek olarak geleneksel olarak; astım, hazımsızlık, baş ağrısı, gecikmiş menstrual döngü başlatma, gastrointestinal sistem hastaları ve romatizma tedavilerinde de kullanılmaktadır. Mercanköşk içerisinde bulunan çeşitli bileşikler sayesinde antioksidan, kaygı önleyici, antikonvülsan, antidiyabetik, gut önleyici, anti mutojenik, antiülser, antibakteriyel, antifungal, anti-protozoal, böcek öldürücü, karaciğer koruyucu, antimutajenik ve gastrointestinal etkisi bulunmaktadır.

Mercanköşk Nedir?

Mercanköşk bitkisinin Latincesi Origanum majorana olup Ballıbabagiller (Lamiceae) ailesine ait olan çok yıllık bir bitkidir.  Dünyada 3500 den fazla türü bulunan Lamiceae familyasında mercanköşk bitkisinin 200 farklı cinsi bulunmaktadır. Akdeniz bölgesine ait olan bu bitki; Asya, Kuzey Afrika ve Avrupada; İspanya, Macaristan, Portekiz, Almanya, Mısır, Polonya ve Fransa gibi birçok ülkede yetişmektedir. 

Mercanköşk 30-60 cm yüksekliğinde, 0.2-0.8 cm genişliğinde, yarı çalımsı, seri tüylü bir bitkidir. Dallarının sayısı her gövdede 10 çift kadar olmakta ve boyları 13 cm’ye kadar uzanmaktadır. Kayalık tepeler ve yamaçlarda genellikle kireçtaşı üzerinde, bazen gölge yerlerde, deniz seviyesinden 1400 m yükseklikte yetişmektedir. 

Mercanköşk kekik olarak da anılmakta olup bu özelliğini içerisinde bulunan timol bileşeninden almaktadır. Timol sayesinde kekik benzeri bir kokuya sahiptir. Kekik türleri arasında en çok kullanılanları, Origanum majorana L., Origanum vulgare L., ve Origanum onites L.’dir. Ülkemizde mercanköşk Alanya kekiği olarak da tanımlanmaktadır. 

Mercanköşk bitkisi en başta tadından dolayı mutfakta kullanımı yaygındı. Mercanköşk genellikle baharat, çeşni ve halk ilacı olarak kullanılmakta olup et ürünlerine, pizza, çorba, salata ve çeşitli gıda ürünlerine eklenmektedir. Mercanköşk yağı kozmetik ürünlerde kullanılmaktadır.

Mercanköşkün Faydaları Nelerdir?

Mercanköşk içerisinde bulunan timol, tanen, timokinon, metil arbutin , flavonoidler, fitokimyasallar ve diosmetin bileşikleri sayesinde birçok yararlı etkiye sahiptir. Bunlar; antioksidan, kaygı önleyici, antikonvülsan, antidiyabetik, gut önleyici, anti mutojenik, antiülser, antibakteriyel, antifungal, anti-protozoal, böcek öldürücü ve antiovisidal aktivite gibi etkilerdir. Aynı zamanda karaciğer koruyucu, antimutajenik ve gastrointestinal etkisi tespit edilmiştir. 

Antioksidan aktivite: Mercanköşk yapraklarının etanol özü antioksidan bir etkiye sahiptir. Sıçanlar üzerine yapılan bir çalışmada mercanköşk bitkisinin uçucu yağının etanol toksisitesine uğramış erkek sıçanlardaki antioksidan etki incelenmiş ve uçucu yağın oksidatif hasarı iyileştirmede yararlı bir bitkisel tedavi olabileceği sonucuna varılmıştır. 

Antidiyabetik aktivite: Origanum majorana fenolik bileşiklerinin antidiyabetik etkisi bulunmaktadır. Bu etki plazma insülin seviyesinin artışına, hepatit glikojen sentezinin uyarılmasını, glukokinaz aktivitesinin artışını içermektedir.

Antiülser aktivite: Origanum majorana ekstraktının antiülserojenik aktivitesi için gastrik mukozalı sıçanlar üzerinde çalışma yapılmıştır. 250 ve 500 mg/kg dozlarda ülser, bazal gastrik sekresyonu ve asit seviyesini azalttığı gözlenmiştir.

Antibakteriyel aktivite: Mercanköşk yapraklarından elde edilen uçucu yağlar antibakteriyel etkiye sahiptir. Mercanköşk uçucu yağının değişik biyolojik metotlarla 5 Gram-pozitif bakteriye karşı etkili olduğu belirlenmiştir. Aynı zamanda Bacillus subtilis, Enterococcus faecalis, Escherichia coli, Klebsiella pneumonia, Salmonella choleraensius, Serratia sp., vb. gibi farklı patojenik bakterilere karşı antibakteriyel aktivite göstermektedir. 

Antifungal aktivite: Origanum majorana  ekstraktının üzerine yapılan çalışmalar sonucunda Aspergillus niger’in büyümesine karşı yüksek toksisite gösterdiği tespit edilmiştir. Ayrıca mercanköşk bitkisi; Aspergillus niger, Trichoderma viride, Penicillium cyclopium, Phytophthora infestants, Candida sp., vs. gibi patojenik mantarlara karşı antifungal etkiler göstermektedir. 

Böcek öldürücü aktivite: Origanum majorana  metanol ekstraktının insektisidal aktivitesi üzerine çalışmalar yapılmıştır. Spodoptera littoralis larvalarına karşı yüksek toksisite gösterdiği tespit edilmiştir. 

Mercanköşkün Geleneksel Kullanımı Nedir?

Mercanköşk ilk olarak Hipokrat tarafından antiseptik (mikrop öldürücü) bir madde olarak kullanılmıştır. Aristoteles bunu bir anti-zehir olarak rapor etmiştir. Eski Mısır’da mercanköşk yemekleri dezenfekte etmek ve saklamak için kullanılmıştır. Mercanköşk yağını saçlara masaj yaparak uygulamışlardır. Avrupalılar mercanköşk otunun yapraklarını meşe mobilyalarına ve zemine güzel kokulu bir ışıltı vermek için kullanmışlardır. 

Mercanköşk göğüs enfeksiyonu, öksürük, boğaz ağrısı, romatizmal ağrılar, sinir rahatsızlıkları, kalp-damar hastalıkları, sara, uykusuzluk, cilt bakımı, şişkinlik ve mide rahatsızlıkları için eskiden bu yana kullanılan bir halk ilacıdır.

Mercanköşk yaprakları geleneksel olarak diyabet, uykusuzluk, nezle, astım ve sinir tedavisinde kullanılmıştır. 

Kurutulmuş mercanköşk uçucu yağı ve özleri başta çorbalar, soslar, etler ve balıklar gibi yiyeceklerin tatlandırılmasında uygulanmıştır.

Eski zamanlardan bu yana mercanköşk aromatik bir katkı maddesi olarak kullanılmış olup astım, histeri ve felçte yararlı olduğu tespit edilmiştir. Aynı zamanda gastrointestinal rahatsızlıklar, öksürük ve bronşiyal hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır.

Mercanköşk ağız hijyeni amacıyla gargara olarak kullanılmış, burun tıkanıklığı gibi soğuk algınlığının semptomlarını hafifletmek amacıyla uygulanmıştır. 

Mercanköşkün tohumları aromatik olduğu için Fransız şekerlemelerinde kullanılmıştır.

Aromaterapide mercanköşk esansiyel yağı zihni ve ruhu güçlendirdiği, keder ve yalnızlık hissini giderdiği için kullanılmıştır. 

Mercanköşk Nasıl Kullanılmalıdır?

Mercanköşk bitkisi genellikle sabah erken saatlerde toplanmaktadır. Çay, merhem ve natürel ilacı yapılmaktadır. 

Mercanköşk bitkisinin en yaygın şekli çay olarak kullanımıdır. Taze ya da kurutulmuş yapraklarından çay hazırlanabilir. Mercanköşk çayı özellikle sindirime iyi gelir, yorgunluğu gidermeye ve sakinleşmeye yardımcıdır. Mercanköşk bitkisinin kökleri kullanılmamaktadır.

Mercanköşk çayı hazırlarken; 1 bardak suyun kaynaması beklenir. Su kaynadıktan sonra ocağın altı kısılıp 1 çay kaşığı kurutulmuş mercanköşk suyun içerisine atılır, 5-10 dakika çayın demlenmesi beklenir. 

Mercanköşk Kullanırken Nelere Dikkat Edilmelidir?  

Mercanköşkün toksikolojik değerlendirmesinde güvenilir ve zararsız olduğu tespit edilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda Origanum majorana etanol ekstraktının oldukça güvenilir olduğu kabul edilmiştir. 

Karaciğer ve böbrek rahatsızlığı olanlar mercanköşk bitkisini kullanırken dikkat etmeli, doktor kontrolünde kullanmalıdır. 

Mercanköşk uçucu yağının yüksek oranda deriye direk uygulanması depigmentasyona sebep olabilmektedir. 

Kanın pıhtılaşma süresini uzatacağından cerrahi operasyonlardan en az iki hafta önce kesilmelidir.

Yeterli veri mevcut olmadığı için, hamile ve emziren kadınların kullanması önerilmemektedir. 

Hazırlayan: Uzm. Diyetisyen Elif Baysal

KAYNAKÇA

• Dinçoğlu A. Mercanköşk (Origanum Onites L.) Bitkisinin Bazı Gıda Patojenleri Üzerine Antibakteriyel Etkinliğinin Saptanması. Journal of Health Sciences Institute. 2019, 7(2): 139-146.
• Bektaş E. Aromatik Bitkilerden Olan Mercanköşk’ün Antimikrobital Özelliklerinin ve Gümüş Nanopartakül Sentezi İçin Uygunluğunun Araştırılması. 2019. İstanbul Aydın Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Beslenme ve Diyeteteik Anabilim Dalı
• Goel P., Vasudeva N. Origanum majorana L. -Phyto-pharmacological review. Indian Journal of Natural Products and Resources, 2015 pp. 261-267
• El-Ashmawy, I. M., Saleh, A., Salama, O. M., 2007. Effects of marjoram volatile oil and grape seed extract on ethanol toxicity in male rats. Basic Clin. Pharmacol. Toxicol., 101(5), 320-327.
• Şen Ö. Origanum majorana ve Origanum syriacum Bitkilerinden Sekonder Metabolitlerin İzolasyonları, Yapı Analizleri ve Bazı Biyolojik Aktivitelerinin Araştırılması. 2015. Gaziosmanpaşa Üniveristesi Fen Bilimleri Enstitüsü Kimya Anabilim Dalı. 
• Bouyahya A., Chamkhi I., Benali T., Guauguaou F., Balahbib A., El Omari N., Taha D., Belmehdi O., Ghokhan Z., Menyiy N. Traditional use, phytochemistry, toxicology, and pharmacology of Origanum majorana L. Journal of Ethnopharmacology.2021, 265
• Bhardwaj K., Dubey W. Sweet Marjoram (Origanum Majorana L.) As a Magıcal Bio-protective Agent Against Food Spoilage: A review. Carpathian Journal of Food Science and Technology, 2020, 12(1), 5-15