Böbrek taşları, böbrek kalikslerinde ve pelviste serbest bulunan veya böbrek papillarına yapışık olan mineral birikintileridir. Kristal ve organik bileşenler içermektedir. Kalsiyum oksalat çoğu böbrek taşının ana bileşenidir. Böbrek taşı hastalığı gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin neredeyse tamamında insanları etkileyen küresel bir sağlık sorunudur. Taşın çıkarılmasından sonra da tekrarlama olasılığı yüksektir. Böbrek taşı oluşumunu önlemek için etiyolojisi ve risk faktörleri ele alınmalıdır. Obezite, diyabet, hipertansiyon ve metabolik sendrom, taş oluşumu için risk faktörleri olarak kabul edilir ve bu da kronik böbrek hastalığına ve son dönem böbrek hastalığına yol açabilir.

Böbrek Taşı Nedir? Neden Oluşur?

İnsan organizmasında iki adet böbrek bulunmaktadır. Normal bir böbrek 10-12 cm uzunluğunda, 5-7 cm eninde ve 3 cm kalınlığındadır. Kadınlardaki böbrek boyutu erkeklere kıyasla daha küçüktür. Bu küçüklüğün nedeni cinsiyetten daha ziyade vücut boyutlarıyla ilişkilidir. Böbreklerin temel fonksiyonları;

• Vücutta oluşan metabolik ürünlerin atılması (üre, ürik asit, kreatinin..),
• Asit-baz dengesinin düzenlenmesi,
• Metabolik etkiler (glukoneogenezis),
• Mineral metabolizmasının kontrolü (vitamin D aracılığı ile),
• Detoksifikasyon (Toksinlerin, ilaçların ve bunların metabolitlerinin vücuttan uzaklaştırılması),
• Vücut sıvı ve elektrolit dengesinin düzenlenmesi (su, sodyum, potasyum, kalsiyum, magnezyum )
• Büyüme faktörlerinin sentez edilmesi (insülin benzeri büyüme faktörü),
• Endokrin fonksiyon (prostaglandin, renin, eritropoetin, kinin kallikren salgılanması)

İnorganik maddelerin (kristalin tuzlar gibi) organik bileşenlerle (idrar makromolekülleri gibi) birlikte böbrek parankimi (iyi huylu ya da kötü huylu olarak akciğerde yer alabilmekte olan nodül) veya pelvikalisiyel (böbrek içindeki tüp) sistem içinde birikmesi sonucunda böbrek taşı oluşmaktadır. Böbrek taşı hastalığı dünyanın hemen hemen tüm bölgelerinde yaygındır ve çeşitli bölgelerde prevalansı sürekli artmaktadır. 

Üriner sistem taş hastalığı, üriner enfeksiyonlar ve prostat hastalıklarından sonra 3. sıklıkla üriner sistemi etkilemektedir. Üriner sistem taş hastalığı sık görülen bir hastalıktır.  Taş; safra kesesi, mesane ve böbreklerde oluşabilen sert, katı bir kütledir. Taşların oluşma nedenleri farklı olup tedavi protokolleri de farklıdır. İklim, beslenme alışkanlıkları, ırk, cinsiyet gibi birçok faktör üriner sistem taş hastalığında epidemiyolojik nedenlerdir. Böbrek taşının etiyolojisi tam olarak belli değildir. 

Kalsiyum taşları (calcareus) tüm böbrek taşlarının %80’ini oluşturmaktadır. Geri kalan %20’lik kısmı ise ürik asit, struvit yada sistin taşlarını oluşturur. Böbrek taşı görülme sıklığı %1-5 olup bunların %89.3’ü tek taraflı, %10.7’si çift taraflıdır. 

Böbrek Taşı Nasıl Oluşur?

Böbrek taşı oluşumu kompleks bir süreç olup bu süreçte taş oluşturan iyonların konsantrasyonu, idrar pH’ı ve akım hızı, üriner staza (yer çekiminden yararlanamama idrarın renal pelviste toplanmasına) neden olabilecek anatomik anormallikler ve çeşitli metabolik faktörleri içermektedir. Böbrek taşları idrardaki mineral ve asit tuzlarının kristalize olmasıyla oluşmaktadır. Taşların çoğu idrar yaparken vücudu terk etmektedir ancak bazı durumlarda çıkarılması için tedaviye ihtiyaç vardır. 

Avrupa ülkelerinde yapılan çalışmalarda böbrek taşı oluşumundaki primer nedenin idrar yolu enfeksiyonu olduğu rapor edilmiş olmasına rağmen son 10 yıldır kişilerde metabolik bir bozukluk, yapısal anomaliler (doğumdaki var olan yapısal bozukluk) görülmeye başlanmıştır. 

İdrarda üç binden fazla bileşen bulunmakta olup bunlar arasında kalsiyum, potasyum, sodyum, oksalat, ürik asit ve fosfat gibi mineraller vardır. Bu bileşenler, derişimleri (çözeltideki çözünen miktarı) artırdığında veya idrarın asitliği önemli ölçüde değişime uğradığında bir araya gelerek kristalleşir. Boşaltım sistemi ortamındaki şartlar değişmediği müddetçe kristaller büyümeye ve birleşmeye devam ederek taşa dönüşür. Böbrek taşları;

• Böbrek içerisinde, 
• İdrarı mesaneye taşıyan üreter borucuklarında,
• İdrar kesesinde,
• İdrarı vücut dışına atan üretrada oluşabilir.

Böbrek Taşı Belirtileri Nelerdir?

Böbrek taşları şiddetli kolik (gaz sancısı gibi, ani başlayan, uzun süren) bir ağrı ile ortaya çıkabileceği gibi asemptomatikte olabilmektedir. Kolik bir ağrı meydana geldiğinde ağrıya ek olarak;

• Bulantı,
• Kusma,
• Üriner enfeksiyonlar da oluşabilmektedir.

Böbrek Taşı Hastalığında Tedavi Yöntemleri Nelerdir?

Böbrek taşının analizi, tedavi rejimleri için temel bir ön koşuldur. Taş oluşumuna ilişkin üriner risk faktörleri taşın türüne göre değişmektedir. Böbrek taşı olan hastanın detaylı tıbbi geçmişi, diyet değerlendirmesinin yanı sıra kan ve idrar analizini de içeren kapsamlı bir metabolik değerlendirmesi gerekmektedir. Böbrek taşının tekrarlanmasını azaltmak için hedefe yönelik diyet tedavisi her hastaya göre ayrı ayrı ayarlanmalıdır. Hiperkalsiüri, hipositratüri, hiperoksalüri ve hiperürikozüri gibi sık görülen metabolik bozuklukların saptanması ve böbrek taşı oluşumuna yönelik diyetsel risk faktörlerinin belirlenmesi için 2 gün boyunca idrarın toplanması önerilmektedir. 

Böbrek taşı saptanan hastalarda;

• Taşın bulunduğu yer, 
• Taşın boyutu, 
• Üriner sistemin özellikleri, 
• Hastada ek herhangi bir rahatsızlığın bulunup bulunmaması, 
• Hastanın yaşı gibi faktörler tedavinin seçiminde önemlidir. 

Böbrek taşı olan kişilerde tedavi yöntemleri sırasında hastaya çok yönlü yaklaşmak gerekmektedir. 

• Medikal tedaviler,
• Şok dalga tedavisi,
• Açık cerrahi,
• Proflaktik (önleyici tedavi) tedavi,
• Endoürolojik (ameliyat sırasında endoskopik ve laparoskopik yöntemlerin bir arada kullanılması) yöntemler gibi seçenekler hasta için en uygun şekilde ve kombinasyonda kullanılmalıdır. 

 

Böbrek Taşı Oluşumunda Beslenmenin Rolü Nedir?

Böbrek taşı oluşumu; metabolik bozuklukların, genetik faktörlerin, anatomik ve fonksiyonel anormalliklerin katkıda bulunabileceği, beslenmenin çok önemli bir rol oynadığı bir süreçtir. Diyet bileşimi, idrar risk profilini ve taş oluşturucu tuzla aşırı doygunluğu etkileyebilmektedir. Bu durum böbrek taşı oluşum riskini değiştirmektedir. 

En sık teşhis edilen böbrek taşları kalsiyumlu yapıdadır. Özellikle kalsiyum oksalat taşları %80’lik bir prevelans göstermektedir. Bunun en yaygın nedeni idrarla fazla kalsiyum atılmasıdır. Kandaki fazla kalsiyum böbrekler tarafından temizlenir ve idrarla atılır. İdrarda kalsiyum artması sonucunda sitrat azalır, okzalat artar, idrar miktarı azalır, idrar birikir ve taş oluşur. Bazı besinleri çok fazla tüketmek kalsiyum oksalat taşlarının oluşmasını tetiklemektedir. Bu besinler arasında;

• Patates,
• Çay,
• Ispanak,
• Çikolata vardır. 

Böbrek taşının oluşmasını engelleyici besinlerle beslenmek gerekmektedir. Bu besinler arasında;

• İdrarı alkali yapan besinler,
• Limon, portakal, greyfurt suyu,
• Muz,
• Havuç,
• Hindistan cevizi,
• Ananas,
• Mısır püskülü vardır. 

Yetersiz sıvı tüketimi veya aşırı sıvı kaybının sonucunda meydana gelen düşük idrar hacmi böbrek taşı oluşumu için önemli bir risk faktörüdür. Birçok fizyolojik ve patolojik durumlar dehidrasyona neden olabilmektedir. Bu durumlar arasında aşırı terleme, zihinsel stres, yüksek fiziksel aktivite düzeyi ve ishal yer almaktadır. Yeterli sıvı alımı böbrek taşının önlenmesi için en önemli beslenme önerisidir. 

Musluk ve maden suyu bileşiminin böbrek taşı oluşması üzerine etkisi halen tartışılmaktadır. İçme suyunun içeriği bölgeler arasında farklılık göstermektedir. 

Çay ve kahve tüketimi taş oluşumuna karşı potansiyel olarak önleyicidir. 

Yetişkinler için önerilen protein alımı günlük vücut ağırlığı başına 0.8-1.0 gramdır. Diyetle yüksek oranda protein alımı sonucunda taş oluşma riski artmaktadır. Uzun süre yüksek proteinli beslenme ve gut hastalığıyla ilişkilendirilen ürik asit taşları, vücuttaki ürik asit miktarının artışıyla oluşmakta, erkeklerde daha çok rastlanmaktadır. 

Hazırlayan: Uzman Diyetisyen Elif Baysal

KAYNAKÇA

• Baş N. Tek Taraflı Böbrek Taşlı Hastalarda Sırtüstü Ve Yan Yatar Pozisyonda 99mtc-Mag3 Sintigrafi İle Eswl Sonrası Değişikliklerin Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Üroloji Ana Bilim Dalı, 2008.
• Khan S., Pearle M., Roberson W., Gambaro G., Canales B., Doizi S., Traxer O., Tiselius H. Kidney Stone. 2016. Nat Rev Dis Primers. doi: 10.1038/nrdp.2016.8.
• İnfantlarda Üriner Sistem Taş Hastalığı: Etyoloji ve Tedavi. Endoüroloji Bülteni 2013;6:143-151.
• Siener R. Nutrition and Kidney Stone Disease. Nutrients. 2021 Jun; 13(6): 1917. https://doi.org/10.3390/nu13061917.
• Peerapen P., Thongboonkerd V. Kidney Stone Prevention. Advances in Nutrition. 2023 May; 14(3): 555–569.