Çarkıfelek otu Passifloraceae familyasına ait olan bir bitkidir ve 500 kadar türü bulunmaktadır. Çoğunlukla süs bitkisi olarak kullanılır, fakat tıbbi amaçlı kullanımına sahip önemli türleri de bulunmaktadır. 

Passiflora incarnata en yaygın olarak kullanılan türüdür. Passiflora içeriğinde alkaloidler, fenoller, glikosil flavonoidler ve siyanojenik bileşikler dahil olmak üzere çeşitli bileşikler bulunmaktadır. Bu bileşikler sayesinde antioksidan, antikanser,  analjezik (ağrı kesici), antispazmodik, anti-astım, stres azaltıcı, uykusuzluk giderici ve tansiyon dengeleyici etkisi bulunmaktadır.

Çarkıfelek otu nedir? 

Bitkilerin tıbbi amaçlı kullanımı insanlık tarihi kadar eski olmakla birlikte, dünyada tıbbi bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen ekstrakt ve droglar kullanılmaktadır. Her geçen gün tıbbi bitkilere ve doğal yaşama olan ilgi artmaktadır. Tıbbi bitkilerden elde edilen ilaçların doğal olması ve yan etkilerinin olmaması nedeniyle gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde popüler hale gelmiştir ve buna bağlı olarak bitkisel ilaç yapımı için bitki yetiştiriciliği de sektör haline gelmiştir. 

Dünya sağlık örgütü (WHO) dünyada nüfusunun %80’ninin bitkisel ilaçlara güvendiğini bildirmiştir. Özellikle son yıllarda gelişen trendlerden olan Çin tıbbı veya Ayurveda gibi isimlerle anılan geleneksel yöntemlerde bitkilerin kurutulmuş kısımları, ekstraktları, hap haline getirilen etkili maddeleri, uçucu yağları, alkoloidleri sıklıkla kullanılmaktadır.

Tıbbi bitkiler denildiğinde çok fazla tür akla gelmektedir. Bunlar arasında Violes takımının Passifloraceae familyasına ait olan Çarkıfelek otu vardır. Çarkıfelek otu ilk kez 1529 yılında İspanyol kaşifler tarafından keşfedilmiş olup Latince ‘Passio’ kelimesinden türemiştir. 1553 yılınca Pedro Cieza Leon tarafından ilk referanslar kayda geçmiştir. 19.yüzyılda Dünya genelinde hızlı bir şekilde yayılma göstermiştir. Çarkıfelek otunun 500 kadar türü bulunmakla beraber anavatanı Tropik Amerika, Asya ve Avusturalya’dır. Brezilya ise en geniş üretim alanına sahip ülkedir. Brezilyada 150-170 tür olduğu tahmin edilmektedir. Genellikle ılıman sahil bölgelerinde yetiştirilmekte olup çok güneş alan iç mekanlarda da yetiştirilebilmektedir.  

Çarkıfelek otu parlak koyu yeşil renkte, yaprakları elsi, uzun saplı, yoğun dalları olan bir bitkidir. Çiçekleri ilkbahar ayından sonbahar ayına kadar açık olup bazı türleri 12 m’ye kadar uzamaktadır. 

Passiflora incarnata en yaygın olarak kullanılan türüdür ve terapötik özellikleri en iyi belgelenmiş olan türdür. İçerisinde alkaloidler, fenolik bileşikler, flavonoidler ve siyanojenik glikozitler bulunmaktadır. Çarkıfelek otunda bulunan birincil fitokimyasallar flavonoidler ve flavonoid glikozitlerdir. İçerisinde en yüksek isovitexin bulunmaktadır. 25 Mart 2014 tarihinde Avrupa İlaç Kurumu Passiflora incarnata hakkında bir bitkisel monografi yayınlayarak tıbbi bir ürün statüsü olarak kabul etmiştir. Klinik araştırmalar sonucunda çarkıfelek otunun insan sağlığı üzerinde herhangi bir yan etkisi olmadığı tespit edilmiştir. 

Çarkıfelek Otunun Kullanım Alanları

Çarkıfelek otunun dışı mor, çiçekleri soluk pembe renkte, içi ise çekirdekli bir yapıya sahip olup etrafı üzümsü bir dokuyla kaplıdır. Meyve suyu, kokteyl, tatlı, dondurma ve meyve salatalarında kullanabilen çarkıfelek, egzotik bir meyvedir. Meyve suyu olarak kullanılan formunda besleyici bir özelliğinin yanında içerisinde bulunan harman grubu alkaloitlerden dolayı trankilizan (stres azaltıcı) etkisi de vardır. 

Bitkinin toprak üstü kısımları, çiçekleri ve meyvesi tıbbi amaçla kullanılmaktadır. Antihelmintik (solucan düşürücü), antispazmodik ve anksiyolitik (anksiyete azaltıcı) etkilere sahiptirler.

Çarkıfelek insan sağlığı açısından oldukça faydalı olup doğal sakinleştirici olarak kullanılmaktadır. Eczanelerde satılan passiflora şurupları çarkıfelek meyvesinden yapılmaktadır. 

Çarkıfelek Otu Faydaları 

Çarkıfelek bitkisi içeriğinde bulunan bileşikler sayesinde tıbbi açıdan faydalı olan bir bitkidir. 

• Çarkıfelek otu iyi bir antioksidandır.
• Bitkiden elde edilen ekstraktlar astım, yüksek tansiyon, diz ve kas ağrıları, kanser türleri, uykusuzluk ve stres tedavisinde kullanılmaktadır.
• Çarkıfelek; C, B1, B2, B5 vitaminleri, kalsiyum, fosfor ve protein bakımından zengin bir yapıya sahiptir. İçeriğindeki zengin vitamin ve mineraller sayesinde besleyici bir özelliği bulunmaktadır. 
• Çarkıfelek içeriğinde bulunan vitamin A ve beta karoten sayesinde gözler için oldukça faydalıdır.
• Kansere karşı koruyucudur, kanser hücrelerinin gelişmesini yavaşlatır ve hücre yıkımı için enzim aktivitelerini hızlandırır. Bu özelliği içeriğinde bulunan harmin, harmol gibi alkoloitler sayesindedir. 
• Çarkıfelek otunun yapılan birçok çalışma sonucunda hormon tedavisine alternatif olarak kullanılabileceği ve erken menopoz semptomlarını tedavi etmede yardımcı olabileceği keşfedilmiştir. 
• Passiflora ekstresi, passiflora incarnata adlı bitkiden elde edilmekte olup sedatif ve antispazmodik bir etkiye sahiptir. Bu etkiyi içeriğinde bulunan harmin, arabin gibi alkaloitler ve viteksin, orientin gibi flavanoitlerden sağlamaktadır. 
• Passiflora incarnata; 
• Kuzey Amerika’da sedatif çay,
• Avrupa’da uykusuzluk, anksiyete (nedeni belli olmayan tedirginlik, kaygı, korku, gerilim, sıkıntı hali),
• Irak’ta narkotik ve sedatif
• Brezilya’da analjezik (ağrı kesici), antispazmodik, anti-astım,
• Türkiye’de ağrılı adet, epilepsi, uykusuzluk, nöralji gibi bozuklukların tedavisinde kullanılmaktadır.

• Çarkıfelek meyvesi içeriğinde yüksek oranda likopen bulunmaktadır. İçeriğinde bulunan lifli yapı sayesinde kabızlığın önüne geçilmesine yardımcı olmaktadır.
• Çarkıfelek içerisinde potasyum miktarı çok fazladır. Bu sayede kan basıncını düşürerek tansiyonu dengelemektedir. Diz ve kas ağrılarını azaltmaktadır. 
• Huzursuzuk, endişe, ruhsal sıkıntılar ve gerginlik gibi şikayetlerin giderilmesine destekleyicidir. 
• Çift-kör, plasebo kontrollü bir çalışmada, 41 katılımcı 7 gün boyunca Passiflora incarnata ile yapılmış 1 bardak çay içip yatmıştır. Çalışma sonucunca çay içen grupta plasebo gurubuna göre uyku kalitesi anlamlı derecede daha iyi çıkmıştır. 
• Çarkıfelek otu halk arasında yıllardan beri sinirsel gerginliğin azaltılmasında sedatif olarak kullanılmaktadır. Bu sedatif özellik 19. yüzyılın sonunda bitkiyi nörolojik tedavide kullanan Amerikalı hekimlerce keşfedilmiştir. Sıçanlar üzerine yapılan bir çalışmada çarkıfelek otunun uzun süre kullanılması sonucunda stres seviyesinde azalma gözlemlenmiştir. 
• Çarkıfelek otunun hafıza üzerine yararlı etkileri bulunmaktadır. 

Çarkıfelek Otu Kullanımı

Avrupa İlaç Kurumu (European Medicines Agency) monografları Passiflora incarnata herbasını (tıbbi bitki), oral kullanım için tıbbi çay, katı (tablet, kapsül) ya da sıvı dozaj formunda (şurup) kullanıldığını söylemektedir. Ayrıca tek başına ya da kombine preparatları halinde orta şiddetli zihinsel stres ya da uykusuzluk halinde kullanılması önerilmektedir. Almanya’da Melissa ve Valerian kökleriyle kombine halde kullanılmaktadır. 

Passiflora türü meyve ve yaprakları geleneksel tıpta hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır.

Günümüzde özellikle huzursuzluk, gerginlik, uykusuzluk ve anksiyete tedavisinde kullanılmak üzere çay, tentür, şurup, kapsül, draje formlarında bulunmaktadır. 

• Tıbbi çay halinde 2 g’lık poşetlerde hazırlanıp HPMC (Committee on Herbal Medicinal Products) monograflarına göre kullanılması önerilmektedir. 
• Günde 3-4 kez 0.5-2 gram oral alınabilmektedir.  
• 3-12 yaş arası çocuklarda doz kiloya göre ayarlanmalıdır. 
• Bebeklerde sedatif amaçlı uyku amaçlı kullanılan doz (günde 2-4 kez 5’ er ml.) bir şurubun formulasyonu olarak 3 gr’dır (P.incarnata ekstresi). Ancak bebeklerde kullanılması uzman kontrolünde yapılmalıdır.  

Çarkıfelek Otu Yan Etkisi ve İlaç Etkileşimi

Bitkisel ürünler genellikle güvenilirdir. Çarkıfelek otunun ciddi bir yan etkisi olmamakla birlikle içerisinde bulunan siyanojenik bileşenlerin varlığını hesaba katınca, kullanım dozuna dikkat edilmesi gerekmektedir. Passiflora türlerinin toksisiteleri üzerine yapılan çalışmalar sonucunda; toksisiteye siyanogenetik heterozitlerin ve harman grubu alkaloitlerin neden olduğu tespit edilmiştir.  

Passiflora türlerinin yüksek dozda kullanımı sonucunda kanama riskini artırıcı etkisi oluşabilmektedir ve pıhtılaşma değerlerini değiştirmektedir. Bu nedenle kan sulandırıcı ilaçlar (aspirin), antiplatelet ilaçlar (klopidogrel) ve non steroidal antiinflamatuarlarla (ibuprofen, naproksen)  birlikte kullanılmamalıdır.

Hazırlayan: Ecz. Saliha M. Zenbilci 

KAYNAKÇA

• Uzunoğlu F., Mavi K. Tıbbi bir Mucize; Çarkıfelek (Passiflora spp.) bitkisi. 2014.  International Mesopotamia Agriculture Congress
• Patel S., Verma NK., Gauthaman K. Passiflora Incarnata Linn: A Review on Morphology, Phytochemistry and Pharmacological Aspects. 2009. Sita sharan et al., 3 (5):186-192 
• Köse E., Köroğlu A. Passiflora genus, its importance of pharmacy and investıigation of the samples whıch ıs sold by passiflora(çarkıfelek) name in the market of Turkey. 2021. Biological Diversity and Conservation, 14(1):138-145
• K. Dhawan, S. Dhawan and A. Sharma. Passiflora: a review update. 2014. J Ethnopharmacol, 94: 1–23
• Fonseca A., Geraldi M., Junior M., Silvestre A., Rocha S. Purple passion fruit (Passiflora edulis f. edulis): A comprehensive review on the nutritional value, phytochemical profile and associated health effects. Food Research International, 160 (2022)
• Janda K., Wojtkowska K., Jakubczyk K., Antoniewicz J., Skonieczna-Żydecka K. Passiflora incarnata in Neuropsychiatric Disorders—A Systematic Review. 2020. Nutrients, 12(12): 3894.
• Kim M, Lim HS., Kim TH.  Role Identification of Passiflora Incarnata Linnaeus: A Mini Review. 2017. Journal of  Menopausal Medicine, 23(3):156-159
• Işık N. Anksiyete Tedavisinde Kullanılan Bitkisel İlaçlar Üzerine Yapılan Çalışmalar. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmakognozi Dalı Fitoterapi Programı, 2017.