Çuha (Primula sp.) yaklaşık 500 alt türü bulunan,10-50 cm boyunda, çiçekleri altın sarısı renginde olup çiçeklerinin 8-12 tanesi bir arada, yaprakları ise tabanında rozet şeklinde toplanmış, çok yıllık otsu bir bitkidir. Bilhassa sulak çayırlarda görülür, çuha çiçeği halk arasında geleneksel kullanımda tedavi edici olarak kullanılır. Bunun yanı sıra renkli çiçekleri sayesinde süs bitkisi olarak sıkça karşılaşabileceğimiz bir bitkidir. Çuha bitkisi genellikle kuzey yarım kürede yetişir ülkemizde ise sulak alanlarda Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgesinde yetişmektedir. 

Çuha Çiçeğinin Geleneksel Kullanımı

Çok eski zamanlardan beri insanlar hastalıkları tedavi etmek amacıyla bitkilere başvurmuşlardır. Bitkilerin şifa için kullanımı insanlık tarihi kadar eskidir. Hangi bitkinin hangi dozlarda nasıl tüketileceğini o dönemde yaşayan halk bitkileri kullanmış ve deneyimlerini nesilden nesile aktarmışlardır. Çuha bitkisinin en çok yetiştiği yer kuzey yarım küredir. Halk arasında sıklıkla fazla balgam, uykusuzluk, astım, bronşit, göz enfeksiyonu, romatizmal ağrılar ve epilepsi gibi hastalıklarda tedavi edici olarak kullanılır.

• Anadolu Tıbbında Primula daha çok bronşit ve astım tedavisinde balgamı söktürmek ve göğsü yumuşatmak amacıyla üst solunum yolu hastalıklarında kullanılır. İdrar attırıcı ve terletici etkisi nedeniyle de toksin atıcı olarak çuha bitkisinden yararlanılmıştır. Çuha bitkisinin halk arasında uykusuzluk, felç, kramp, romatizma ağrıları ve epilepsi tedavisinde de kullanıldığı bilinmektedir.

Evliya Çelebi Bingöl dağlarında yetişen Primula türleri için şöyle yazmaktadır: ‘’Sarı tutya, kırmızı tutya, mor tutyalar vardır ki güzel kokusundan adamın damağı kokulanır. Bu tutyaları toplayıp göz ağrısına tutulanların gözüne sürme ederler. Allah’ın emriyle görme kuvveti ve uzağı görme hasıl olur ‘’

Anadolu Tıbbında genellikle çiçekleri kaynatılarak günde 2-3 bardak içilir.  Ayrıca taze yaprakları çıban tedavisi için çıbanın üzerine sarılır ve sık sık diğer taze bir yaprakla değiştirilir.

• Pakistan’nın batı Himalaya bölgesinde yetişen çuha bitkisinin birçok türü geleneksel tıpta kullanılır. Bu bölgede yaşayan halk çuha bitkisini, uykusuzluk, göz problemleri, bronşit, astım, çocuklarda ateş ve ishal, eklem ağrıları, sindirim sitemi bozuklukları, böbrek ağrıları, gibi durumlarda bitkiyi demleyerek ya da toz haline getirip bal ile karıştırarak tedavi edici olarak kullanmıştır. 
• İran’ın Hamedan bölgesinde çuha bitkisi geleneksel tıpta göz enfeksiyonu başta olmak üzere epilepsi, kasılma ve öksürükte kullanılır.
• Danimarka halk tıbbında da çuha bitkisi kullanımı yaygındır, baş ağrısı için çiçeklerin damıtılmış suyunu kullanan halk; kasılma, felç, uykusuzluk ve baygınlığa karşı taze veya kuru bitkinin çayını demleyerek tedavi edici olarak kullanmıştır.

Çuha Çiçeğinin İçeriği ve Faydaları

Çuha bitkisinin faydaları yapısında bulunan saponin glikozitleri, alkaloidler, tanninler, terpenler ve fenolik bileşikler gibi etkin maddelerden ileri gelir. Bu maddeler vücutta hastalık yapan etkenleri çeşitli yollarla engelleyerek vücudun genel sağlığının korunmasını sağlarlar. Özellikle antioksidan ve antienflamatuar maddeler birçok hastalığın oluşmasına neden olan oksidatif stres ve inflamasyonun oluşmasını engelleyerek veya var olanı azaltarak hastalıklardan korunma sağlar.

Yapılan birçok bilimsel çalışmada farklı primula türlerinin sağlığa faydaları tespit edilmiştir;

• Antikanser: Günümüz modern tıbbında kanserin tedavisi uzun yıllardan beridir araştırılmaktadır. Buna karşın hala etkili bir tedavi yöntemi yoktur. Kanser tedavisi gören hastalar bu süreçte maddi ve manevi olarak yıpranırlar.

Kanseri tedavi etmek ve kanserden korunmak Çuha bitkisi ile mümkün olabilir. Çünkü çuha çiçeği tüm kanser türlerinin oluşmasında ortak olan bozuklukların oluşmasını engeller.

Oksidatif stresi azaltır, kanserli hücrelerin çoğalmasını, kontrolsüz hücre bölünmesini ve tümörü besleyen damarların oluşumunu engelleyerek tümör büyümesini ve oluşumunu engeller.

Bitkisel tedavi ve bütüncül bir yaklaşım kanseri tedavi etmek için önemli bir yoldur. Çünkü hali hazırda kanser tedavisi için kullanılan kimyasal ilaçlar yüksek yan etki sebebi ile vücutta bazı olumsuz durumlar oluştururlar. Özellikle iştahsızlık, kusma, vitamin ve mineral yetersizliğine neden olan emilim bozuklukları bunlardan sadece birkaçıdır.

• Antibakteriyel:Bakteriler bizi hasta eden başka bir etkendir. Çuha bitkisi iyi bir anti bakteriyel özelliğe sahiptir. Özellikle bazı patojen (hastalık yapan) bakteriler olan E. coli, P. aeruginosa, S. aureus üzerine bakterileri öldürücü etkisi vardır.
• Antiviral:  Virüsler vücudumuza çeşitli yollar ile girerek vücutta belli bir süre kalır ve yerleştikten kısa bir süre sonra hızla yayılıp hastalık etkeni oluştururlar.  Virüslerden korunmak amacıyla çuha bitkisinden faydalanabiliriz çünkü çuha bitkisi antiviral etkilidir. Özellikle influenza virüsüne karşı engelleyici etkisi vardır.
• Antioksidan: Oksidatif stres vücudumuzun genel sağlığını tehdit eden ciddi bir hastalık etkenidir. Birçok ciddi hastalığın temelinde oksidatif stres yatar. Çuha bitkisi yüksek oranda çeşitli fenolik bileşikler içerir bunlar antioksidan maddelerdir, bu antiaoksidanlar vücuttaki hücrelerin ve dokuların çalışmasını engelleyen ve hastalıklara yol açan oksidatif stresi azaltır, oksijenlenmeyi arttırır ve hücrelerdeki hasarı onarır.
• Antienflamatuar:  Yüksek İnflamasyon (iltihap)  birçok hastalığın temelinde yatan bir durumdur yüksek inflamasyonu azaltmak için çuha bitkisinden faydalanılabilir. Çünkü çuha bitkisi inflamasyon azaltıcı etkilere sahip bileşikler içerir.
• Kan şekerini düzenleme:Diyabet (şeker hastalığı) ülkemizde ve dünyamızda önemli bir sağlık sorunudur, diyabet tedavisinde kullanılan kimyasal ilaçlar uzun süre kullanım gerektirir Sağlıklı beslenme ve kan şekerini düzenleyen bitkisel tedavi günümüzde olumlu sonuçlar vermektedir, çuha bitkisi kan şekerini düzenleyici etkisi sayesinde diyabet hastalığında da kullanılabilir.

Bitkisel Tedavi olarak Çuha Bitkisi

Bitkilerin hastalıkları iyileştirme özelliği bitkinin kendine has biyolojisinden kaynaklanır. Her bitki her hastalıkta kullanılamaz çünkü bitkinin içeriğindeki yararlı maddeler ve miktarı önemli olsa da birbirlerine olan sinerjik etkisi yani bir bütün olarak hedefe yönelik etkiyi arttırma potansiyelleri daha önemlidir.

Çuha bitkisinin kendine has biyolojisinden dolayı bitkisel tedavi olarak tüm kanser türleri başta olmak üzere çeşitli hastalıkları tedavi etmede kullanılabilir. Gıda takviyesi olarak çuha bitkisi toz formunda kapsül olarak veya yağ formunda mevcuttur.

Bitkisel tedavide çuha çiçeği önemli bir yer tutar, çuha bitkisinin kapsül, yağ veya çay formunun olumlu faydaları görülmüştür. Tedavi olarak çuha bitkisi kullanmak isteyen insanların güvenilir bir ürün bulmaları gerekmektedir. Çünkü piyasada günümüzde çok fazla tağşiş ürününün olması, yanlış toplama zamanı ve hijyenik olmayan ortamda üretimden dolayı bitkisel tedavi uygulamak isteyen insanların tedavi için güvenilir bir yer bulmaları ve bu konuda uzman bir hekimden destek almaları gerekir.

Hazırlayan: Uzman Diyetisyen Sibel Ataseven

Kaynakça

• Majid, A., Hassan, S., Hussain, W., Khan, A., Hassan, A., Khan, A., … & Rehman, M. U. (2014). In vitro approaches of Primula vulgaris leaves and roots extraction against human pathogenic bacterial strains. World Applied Sciences Journal, 30(5), 575-580.
• Ozkan, M., ALİYAZICIOĞLU, R., Demir, S., Misir, S., Turan, I., YILDIRMIŞ, S., & ALİYAZICIOĞLU, Y. (2017). Phenolic characterisation and antioxidant activity of Primula vulgaris and its antigenotoxic effect on fibroblast cells. Jundishapur Journal of Natural Pharmaceutical Products, 12(1).
• DEMİR, Selim, et al. “Primula vulgaris Yaprak Ekstraktının Antioksidan ve Sitotoksik Özelliklerinin Değerlendirilmesi.” KSÜ Doğa Bilimleri Dergisi 20.4 (2017): 361-367.
• Baytop, T. (1984). Türkiyede bitkiler ile tedavi (geçmişte ve bugün) (Vol. 40). İstanbul                 Üniversitesi.
• Khan, S., Shaheen, H., Mehmood, A., Nasar, S., & Khan, T. (2022). Ethnobotanical and antibacterial study of Primula plants traditionally used in the indigenous communities of Western Himalaya, Pakistan. Saudi Journal of Biological Sciences, 29(5), 3244-3254.
• Behzad, S., Ebrahim, K., Mosaddegh, M., & Haeri, A. (2016). Primula auriculata extracts exert cytotoxic and apoptotic effects against HT-29 human colon adenocarcinoma cells. Iranian journal of pharmaceutical research: IJPR, 15(1), 311.
• Jäger, A. K., Gauguin, B., Adsersen, A., & Gudiksen, L. (2006). Screening of plants used in Danish folk medicine to treat epilepsy and convulsions. Journal of ethnopharmacology, 105(1-2), 294-300.
• Eliopoulos, A. G., Angelis, A., Liakakou, A., & Skaltsounis, L. A. (2022). In Vitro Anti-Influenza Virus Activity of Non-Polar Primula veris subsp. veris Extract. Pharmaceuticals, 15(12), 1513.
• Mostafa, F. A., Gamal, M. A., Sabrin, I. R., & Ehab, E. S. (2014). Antioxidant and anti-inflamatory activities of phenolic constituents from Primula elatior L. aerial part. IJPPR, 6(1), 74-78.