Demir eksikliği dünyada sıklıkla görülen nutrisyonel bir eksikliktir. Demir eksikliği sonucunda demir depolarında tükenme meydana gelmektedir. Demir eksikliği özellikle çocuklarda, menopoz öncesi kadınlarda ve düşük ya da orta gelirli ülkelerde yaşayan insanlarda daha çok görülmektedir. Anemi demir eksikliği sonucunda görülmekte olan birçok sonuçtan biri olup bunun yanında birçok klinik veya fonksiyonel bozukluklar ortaya çıkabilmektedir. Oral demir tedavisi çoğu durumda tedavinin ilk basamağıdır. Kişilerde oral demir tedavisinde uyumsuzluk bulunuyorsa parenteral (damar yoluyla) demir tedavisi uygulanmaktadır.

Demir Eksikliği Nedir?

Demir hücre metabolizması ve canlılığı için gerekli olan önemli elementlerden biridir. Demir elektron alıp verme özelliğine sahiptir. Bu özelliği nedeniyle oksijen taşınması, enerji yapımı, DNA, RNA ve protein sentezinde yer almaktadır. Birçok enzimin yapı ve fonksiyonu için demir gereklidir. Demir önemli bir mikro besindir. 

Hemoglobin kana kırmızı rengini verir. Kırmızı kan hücresine alyuvar denir. Hemoglobin, alyuvar hücrelerinin vücut içinde oksijenli kanı taşımasını sağlayan sistemin bir parçasıdır. Yeterince demir tüketmeyen ya da günlük hayatında çok fazla demir kaybeden kişilerin vücutları yeteri kadar hemoglobin üretemez. Bu da kansızlık oluşmasına neden olur. 

Demirin eksikliği veya fazlalığı klinik patolojilere neden olabilmektedir. 

Demir dengesi tüm hücre yaşamı için gereklidir. Demir alımı vücudun ihtiyaçlarını karşılamaya yetersiz kaldığında demir depoları tükenir. Bunun sonucunda demir eksikliği meydana gelir. Demir eksikliği toplumda kansızlık olarak da bilinmekte ve iki basamakta kendini göstermektedir. 

1. Demir eksikliği: Vücuttaki toplam demirin azalması durumudur. Anemi henüz yoktur.
2. Demir eksikliği anemisi: Eritropoez kırmızı kan hücrelerinin üretildiği süreçtir. Demir eksikliğinde yeteri kadar kırmızı kan hücresi üretilmediği için anemi gelişmektedir. 

Anemi, hemoglobin miktarının yaş ve cinsiyete göre normal ortalama değerlerin altında kalması durumudur. Dünya Sağlık Örgütüne göre anemi; : hemoglobinin, 15 yaşın üstünde erkekte 13g/dl altında, 15 yaşın üstünde ve gebe olmayan kadında 12 g/dl’nin altında, gebelerde ise 11 g/dl’nin altında olması durumudur.  Anemide eritrosit sayısında azalma ve eritrositlerin içindeki hemoglobin miktarında azalma ya da her ikisinin de birlikte olması söz konusudur.

Demir eksikliği dünyada en sık rastlanan nutrisyonel eksikliktir. 2016 yılında dünyada 1.2 milyar demir eksikliği vakası tespit edilmiştir. Gelişmekte olan ülkeler, süt çocukları, adölesanlar, gebe kadınlar ve düşük sosyo ekonomik koşulda yaşayanlar için önemli bir sağlık sorunudur. 6-36 aylık çocuklarda ve doğurganlık çağı kadınlarda daha sık görülmektedir. Türkiye’de demir eksikliği ve demir eksikliği anemisi çocukluk yaş gurubunda %15.2 ile %62.5 arasındadır. Demir eksikliği, öncelikle mide kanseri ve bağırsak kanseri olmak üzere pek çok önemli hastalığın da belirtisi olabilir.

Demir Eksikliğinin Belirtileri Nelerdir?

Demir eksiliğinin belirtilerini erken dönemde fark etmek zor olabilir ve kansızlık bazen belirti göstermeyebilir. Demir eksikliği rutin sağlık kontrollerinde yapılan kan tahlilleri ile teşhis edilebilir. Demir eksikliğinin belirtileri arasında;

• Yorgunluk,
• Dikkat problemi,
• Baş ağrısı,
• Soluk cilt rengi,
• El ve ayaklarda uyuşma,
• Tırnaklarda çabuk kırılma,
• Depresyon vardır

Demir Eksikliğinin Nedenleri Nelerdir?

• Yetersiz demir alımı
• Beslenmede demir içeriği az olan besin tüketimi
• Hem demirin düşük olduğu beslenme modelleri uygulama ( karaciğer ve et gibi hayvansal gıdalarda hem demir bulunur. Vejeteryan ya da vegan beslenme gibi beslenme modelleri hem demir içermez, hem olmayan demir içerir.)
• İçeriği kötü gıdalarla beslenme ya da beslenmede çeşitliliğin olmaması
• Demir inhibitörlerin eş zamanlı tüketimi (kalsiyum ve çay gibi)
• Mide asitlenmesinin yetersiz olması
• Atrofik gastrit
• Bağırsak mukozal işlev bozukluğu (çölyak hastalığı veya enflamatuar barsak hastalığı)
• Obezite

 

Hangi Durumlarda Demir İhtiyacı Artar?

• Büyüme dönemi (çocukluk ve ergenlik dönemi)
• Hamilelik
• Demir alımını aşan fizyolojik kan kayıpları
• Eritropoes (kırmızı kan hücrelerinin vücutta üretilmesi işlemi)uyarıcı madde tedavisi

Demir Eksikliği Tedavisi

Demir eksikliği tedavisinde temel nedeni bulmak çok önemlidir. Tedavide aneminin ciddiyetine ve kişinin sağlık durumuna bakılması gerekmektedir. Demir tedavisi oral veya parenteral yolla yapılabilmektedir. Hafif anemi vakalarında oral demir tedavisi önerilir; ancak orta ve şiddetli anemisi olan hastalarda veya oral demir tedavisini tolere edemeyen hastalarda intravenöz (IV) demir tedavisine geçilir. 

Ağızdan alınan demir tedavisi ilk seçenektir. Demir eksikliği anemisi tedavisinde ağızdan ferröz tuzları (Fe+2) ve ferrik polimaltoz (Fe+3) preparatları kullanılmaktadır. Ferröz sülfat tedavisinde kullanılır ancak gastrointestinal sistemde yan etkilere sebep olabilmekte, yüksek dozlarda kolaylıkla toksisite gelişebilmektedir. Bu nedenle yan etkisi en aza indirilmiş yeni formül olarak ferrik polimaltoz çözeltisi önerilmiştir. Oral demir tedavisinde bazı dezavantajlar olabileceğinden intravenöz (sıvı maddenin doğrudan damar yoluyla verilmesi) demir preparatları alternatif olarak kullanılmaktadır. 

Kişilerde oral demir tedavisinde;

• Uyumsuzluk veya tolerans güçlüğü bulunuyorsa, 
• Demir emiliminde sorun varsa,
• Anemi ağırsa, 
• Hemodiyaliz hastasıysa, 
• Devamlı kan kaybı mevcutsa parenteral demir tedavisi verilmektedir. 

Parenteral demir tedavisinde demir; sukroz, demir glukonat veya demir dekstran verilerek yapılmaktadır. Verilecek demir miktarı aşağıdaki formülle bulunmaktadır:

 

(Normal Hb- Hasta Hb) 100 X Kan volümü (80 ml x vücut ağırlığı) x 5,1

• Demir emilimini bazı ilaçlar azaltabilmektedir. Bu nedenle her iki ilaç arasında en az 2 saat boşluk bırakılmalıdır.
• İlaçlardaki demirin emilimi mide boşken alındığında artmaktadır. Asitli meyve suları veya C vitamini demirin emilimini artırırken, diğer multivitaminler, kalsiyum ve antiasitler emilimi azaltır.
• Demir eksikliği saptandığı zaman tedaviye hemen başlanmalıdır. 
• Demir eksikliği anemisi oral tedavisinde hemoglobin 2-4 hafta içerisinde 1-2 g/dl artar. Bu nedenle tedavi başlanmasından 2-4 hafta sonra tekrardan kan sayımı yapılmalıdır.
• Uygun dozda demir verilmiş ve altta yatan nedenler düzeltilmiş ise anemi 2-4 ay içerisine düzelir.
• Hemoglobin seviyeleri düzeldikten sonra demir depolarını doldurmak amacıyla 3 ay daha demir tedavisine devam edilmelidir. 

Demir mide açken daha iyi emilim göstermektedir. Bu nedenle demir ilaçlarını açken almaya özen göstermek gerekir. Süt ve sütlü ürünler demir emilimini engelleyeceğinden ilaç ile birlikte alınmamalıdır. C vitamini demir emilimini artırdığından demir ilacı içildikten sonra C vitamini içerikli gıdalar tüketilebilir. 

Demir Eksikliğinde Beslenme

• Proteinden zengin beslenmek demir emilimini yükseltecektir. Bu doğrultuda sakatatlar, dana eti, koyun eti ve tavuk eti tüketimini artırmak gerekmektedir.
• İyi pişmiş kurubaklagiller, soya fasulyesi, yumurta, kuru meyveler (kuru üzüm, kuru kayısı), pekmez, yeşil yapraklı sebzeler (ıspanak gibi), fındık, fıstık, susam, tahin gibi yiyeceklerden zengin beslenilmelidir. Kurubaklagiller iyi pişirilmediğinde demir yeterince emilememektedir. Bu nedenle iyi pişirilmesine dikkat edilmesi gerekmektedir.
• C vitamini demir emilimini artırır. Bu nedenle demirden zengin besinlerle C vitamini birlikte tüketilmelidir. Örneğin, yumurtanın yanına portakal suyu ya da domates eklemek veya köfte ile salata tüketmek demir emilimini artırır. 
• Mayalı ekmekler demir emilimini artırır, bu nedenle tüketimini artırmak gerekmektedir. Lavaş, yufka gibi mayasız ekmekler demir emilimi azaltır. 
• Çay ve kahve tüketimi azaltılmadır. Çayı açık ve limon ekleyerek tüketmek daha sağlıklı olacaktır.
• Kabak çekirdeğinin kabuğunu tüketilmelidir. Kabak çekirdeğinin kabuğunda zengin oranda demir bulunmaktadır. 

Demir Eksikliğini Önlemek İçin Öneriler 

• Demir eksikliğini önlemek için öncelikle demirden zengin beslenmek gerekmektedir. Bunlar; et, tavuk, balık, karaciğer, yumurta, yeşil yapraklı sebzeler, pekmez, tahin ve tahıldır. 
• Gebelikte kansızlıktan korunmak için doktor kontrolünde ilaç takviyesi alınabilir.
• Gıdalar alüminyum, paslanmaz çelik ve tenekede saklanmamalıdır. Bunlar demirin emilimini azaltmaktadır. 

Demir Eksikliğinin Doğal Tedavisi

Şifalı bitkiler hastalıkların tedavisinde ve sağlığın korunmasında eski zamanlardan beri kullanılmaktadır.

Anemi çok yaygın ve insidansı artmakta olan bir hastalıktır. Anemiyi önlemek için maliyeti daha düşük ve daha iyi tedavi edici yöntemler aranmıştır. Özellikle Fildişi sahili gibi Afrika ülkelerinde demir eksikliğini tedavi etmek amacıyla geleneksel yöntemler geliştirilmiştir. İnsanların geleneksel ilaçlara yönelme nedenleri arasında;

• İlaçlara kolay erişilebilir olması,
• Daha az yan etkisi olması,
• Ekonomik olması vardır. 

Geleneksel tıpta yaklaşık olarak 30 adet bitkinin demir eksiliğinin tedavisinde kullanıldığı bilinmektedir. Bunlar arasında;

• Kekik; Kansızlığın tedavisinde kullanılmaktadır. Bedeni kuvvetlendirici bir etkisi vardır. 
• Isırgan otunun yaprak ve tohumları kansızlığa iyi gelmektedir. 
• Çemen otu (Trigonella foenum-graecum); Vücuda kuvvet ve rahatlık vermektedir. Aynı zamanda kansızlık problemlerine de iyi geldiği bilinmektedir. 
• Kudret narı (Momordica charana L.); Kansızlık problemlerine iyi gelmektedir.
• Sarı Censiyan (Gentiana lutea-Centiyan); Kansızlık ve iştahsızlık problemlerine iyi gelir.

 

Hazırlayan: Uzm. Diyetisyen Elif Baysal

 

Kaynakça

• Camaschella C. Iron Deficiency. Blood. 2019; 1-101
• Dinlen N., Çayır A., Fettah A., Şaylı T. Demir Eksikliği Anemisi Tedavisinde İki ve Üç Değerlikli Demirin Etkinliği ve Multivitamin Desteğinin Tedaviler Üzerine Etkisi. Çocuk Dergisi 12(2):72-77, 2012
• Pasricha S., Din J., Muckenthaler M., SwinkelsN D. Iron deficiency. 2021. 397
• Cook, JD. Diagnosis and management of iron-deficiency anaemia. Best Pract Res Clin Haematol 2005; 18:319.
• Brugnara C, Zurakowski et al, Reticulocyte Hemoglobin Content to Diagnose Iron Deficiency in Children. Clinical Chemistry 2002,48:1066–1076.
• Api O., Breyman C., Çetiner M., Demir C., Ecder T. Diagnosis and treatment of iron deficiency anemia during pregnancy and the postpartum period: Iron deficiency anemia working group consensus report. Turk J Obstet Gynecol. 2015; 12(3): 173–181.
• Memişoğulları R. Prevalence and etiology of anemias in the adult Turkish population. Turkish Journal of Medical Sciences. 2012; 42 (6): 957-963
• Kone W., Koffi A., Bosmisso E., Bi F. Ethnomedical Study and Iron Content of Some Medicinal Herbs Used in Traditional Medicine in Cote D’Ivoire for the Treatment of Anaemia. Afr J Tradit Complement Altern Med. 2012; 9(1): 81–87.