Safran (Crocus sativus) Iridaceae familyasına ait 20-30 cm boyunda, sonbaharda yapraklar ile birlikte mor renkli çiçekler veren, soğanlı bir kültür bitkisidir. Melez kökenli olduğundan tohum vermez. Yumruları ile üretilir. Halen Türkiye’de (Safranbolu) az miktarda yetiştirilmektedir.

Safran hakkında bilgiler eski tarihlere dayanmaktadır. Hititler döneminden beri Anadolu’da bilinen (Hititçe ismi: Azupiru) ve ilaç olarak kullanılan bir drogdur. Grekler döneminde de Batı Anadolu’da (İzmir bölgesi) elde edilen ve ticareti yapılan bir maldı. Theophraste bu drogu “drogların kraliçesi” olarak isimlendirmiştir. Safran Osmanlı döneminde de önemini korumuştur.

Kırmızımtırak turuncu renkli, kolaylıkla kırılabilen, bir uçları biraz daha geniş iplikçikler halindedir. Acımsı lezzetli, kuvvetli ve özel kokuludur.

Safran Bitkisi Nerede Yetişir?

Bugün safran ekimi Safranbolu ilinin iki köyünde (Akveren ve Davutobası) yapılmakta ve az miktarda safran elde edilmektedir. Elde edilen safran da balmumu ile tağşiş edildiği için, bu safran düşük kalitelidir.

Halen safran İspanya, Yunanistan, İran ve Hindistan’da elde edilmektedir. Türkiye ihtiyacını İspanya ve İran’dan karşılamaktadır. İspanya’dan gelen safran ucuz olmakla beraber düşük kalitelidir. İran kökenli safranlar çok iyi kaliteli olmakla beraber fiyatları da yüksektir.

Safran Bitkisi Nasıl Yetiştirilir? Safran Bitkisi Nasıl olur?

Safran ile ilgili en çok merak edilen sorulardan biri de “safran bitkisi nasıl üretilir?” sorusudur. 

Safran elde etmek için bitki yumrular ile üretilir. Yumrular ağustos sonu ile eylül başlarında tarlaya (safranlık) dikilir ve ekim başında çiçekler meydana gelir. Çiçekler sabah ve akşam olmak üzere günde iki defa toplanır ve stigmalar, stilusun üç parçaya ayrıldığı noktanın hemen altından, elle kopartılarak çiçekten ayrılır. Ayrılan stigmalar, ince bir tabaka halinde, bir elek üzerine konur ve hafif kömür ateşi üzerinde kurutulur.

Bir safranlıktan ancak 3 yıl yüksek verim alınabilir. Bir hektarlık bir safranlıktan birinci yıl 15 kg, ikinci yıl 30 kg, üçüncü yıl ise 20 kg kuru safran elde edilebilir 100.000 ile 140.000 çiçek bir kilo kuru safran vermektedir.

Safran Bitkisi Neye İyi Gelir?

1. sativus stigmalarının kimyasal analizinde yaklaşık 150 uçucu ve uçucu olmayan bileşikler içerdiği görülmüştür. Ancak şu ana kadar 50’den az bileşen tanımlanmıştır. 

Biyolojik olarak aktif üç ana bileşik şunlardır:

1. 1. Crocin/ krosin: Baharatın sarı-turuncu renginden sorumlu karotenoid bir pigmenttir.
   2. Pikrokrosin: Safran tadı ve acı tadı veren bileşik. 

• Safranal: Safrana özgü aroma ve kokudan sorumlu uçucu bir bileşiktir.

Anadolu Tıbbında:

• Sinir sistemi uyarıcısı iştah açıcı, adet söktürücü koku ve renk verici olarak kullanılmaktadır. 
• İştah açıcı ve midevi olarak toz halinde,  0.2 – 0.5 g miktarları günde birkaç defa alınır. 
• Yatıştırıcı miktarı günde 1-1.5 g arasındadır.
• Daha yüksek miktarlar adet söktürücü olarak tesir eder.
• Adet söktürmek için, genellikle pelin ve papatya tozu ile karıştırılır ve bu karışımdan hazırlanan güllaçlardan günde 2-6 tane alınır.

• Çok eskiden beri (Dioscorides’de kayıtlıdır) tedavi edici, bayar madde ve koku verici olarak kullanılmaktadır. 

Razinin Al-Hawi adlı eserinde safran bitkisinin:

• Diüretik, idrar söktürücü,
• Analjezik, ağrı kesici,
• Antiinflamatuar, iltihap önleyici,
• Hepatoprotektif, karaciğer koruyucu,
• İştah bastırıcı,
• Antidepresan ve bronkodilatör  (bronşları genişleterek oksijen alımını artırır) etkileri de dahil olmak üzere çeşitli özelliklerinden bahsedilmiştir. 

Safran Bitkisinin Faydaları Nelerdir?

Antihipertansif etkili: Safran bitkisi kan sodyum seviyelerininim düzenlenmesinde etkili bir bitkidir. Yapılan çalışmalarda safran bitkisinin yüksek kan basıncını doza bağlı olarak düşürdüğünü göstermiştir.

Anti-depresan etkili: Safran bitkisi mental sağlığa iyi gelen bitkiler arasındadır. Bilim dünyasında safran bitkisinin depresyon başta olmak üzere birçok mental hastalığa iyi geldiği ispatlanmıştır.

Antikonvülsant etkili: Safran bitkisi antikonvülzan ya da antiepileptik etki göstererek epilepsi nöbetleri, bipolar bozukluk, nöropatik ağrı gibi durumların önlenmesinde ve tedavisinde etkili görülmüştür. Safran bitkisi nöbete sebep olan nöronların senkronize aktivitesini önleyerek nöbetlerin oluşmasını, tekrarlanmasını engeller.

Öksürük önleyici:  Yapılan çalışmalarda safran bitkisinin öksürük önleyici olduğu görülmüştür.

Antikanser etkili:  Yapılan birçok çalışmada safran bitkisinin kanseri önlediği ve tedavi edici özelliği olduğu görülmüştür. Genel olarak bu sonuçlar safranın kendisinin ve karotenoid bileşenlerinin potansiyel kanser kemopreventif ajanları olarak kullanılabileceğini göstermektedir.

Öğrenme davranışı üzerine olumlu etkisi: Safran özü ve ana bileşenlerinden ikisi olan krosin ve krosetin, hafızayı ve öğrenme becerilerini geliştirdiği yapılan bilimsel çalışmalar ile ortaya konmuştur.

Göz sağlığına olumlu etkisi: Safrandan izole edilen krosin analogları, retina ve koroiddeki kan akışını önemli ölçüde artırmanın yanı sıra retinal (göz) fonksiyonun iyileşmesini kolaylaştırır ve yaşa bağlı oluşan göz problemlerine iyi gelir.

Koroner arter hastalığına olumlu etkisi: Koroner arter hastalığı (KAH) olan insanlar üzerine yapılan bir çalışmada 100 ml sütte çözünmüş elli miligram safran günde iki kez insan deneklerine verilmiştir. Sonuç olarak damar tıkanıklığına neden olan lipoprotein oksidasyon duyarlılığında önemli bir azalma görülmüştür.

Ağrı kesici ve iltihap önleyici: Safran stigması ve petal özleri, kimyasal olarak oluşturulan ağrı testinde ağrı kesici etkilerin yanı sıra akut ve/veya kronik antiinflamatuar (iltihap giderici)  aktivite sergilemiştir ve bu etkilerin safranın yapısında bulunan flavonoidlerin, tanenlerin, antosiyaninlerin, alkaloitlerin ve saponinlerin varlığına bağlı olduğu düşünülmektedir.

Safran Bitkisi Zararlı mı?

Zehri düşük bir drog olarak bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda da toksik bir etki görülmemiştir.

Hazırlayan: Uzman Diyetisyen Sibel Ataseven

Kaynakça

Srivastava, R., Ahmed, H., Dixit, R. K., & Saraf, S. A. (2010). Crocus sativus L.: a comprehensive review. Pharmacognosy reviews, 4(8), 200.

Baytop, T. (1984). Türkiyede bitkiler ile tedavi (geçmişte ve bugün) (No. 3255). İstanbul Üniversitesi.

Mzabri, I., Addi, M., & Berrichi, A. (2019). Traditional and modern uses of saffron (Crocus sativus). Cosmetics, 6(4), 63.

Mollazadeh, H., Emami, S. A., & Hosseinzadeh, H. (2015). Razi’s Al-Hawi and saffron (Crocus sativus): a review. Iranian journal of basic medical sciences, 18(12), 1153.